De crisis van de Egonomie13 min read

Leestijd: 9 minuten

De strijd voor de natuur tegen onze natuur

We leven in een wereld van tegenstellingen. Zeker in onze geglobaliseerde en interconnected wereld zijn deze paradoxen alleen maar sterker en meer zichtbaar geworden.

Sinds een lang voorspelde pandemie die onze geglobaliseerde welvaartsbubbel heeft doorgeprikt, zijn de vouwlijnen van de wereld en de paradoxale tegenstellingen weer pijnlijk zichtbaar geworden.

De positieve kant is dat het ons als mensheid een ontnuchterende spiegel heeft voorgehouden. Een spiegel in de orde van grote dat de aarde niet het middelpunt is van het zonnestelsel en dat wij als Darwinistische mens slechts 1% verschillen van chimpansees. Wij onmiskenbaar onderdeel zijn van de dieren en de natuur die ons omvat.

Dat laatste is wel een bijzondere, want wij houden ons als soort graag ideologische en leidende verhalen voor dat wij de regie hebben over de natuur. Regie ..over de natuur? Laat het even doordringen.
Een super adaptief en anti-fragiel systeem waarbinnen wij onze fragiele systemen en culturen hebben mogen vormgeven. Hoogmoed komt voor de val. Het verbaast hoe wij zoveel uitspraken kennen van eeuwige wijsheden maar er nauwelijks van lijken te leren.

Een groot deel van onze misvattingen zit simpelweg in het feit dat we als soort nauwelijks eeen clou hebben hoe de complexiteit van alle natuursystemen, deelsystemen en subsystemen met elkaar verweven zijn. We overzien de wereld al lang niet meer al denken we van wel. Om vervolgens compleet verbaasd en in paniek te geraken, als onze just-in-time neoliberale marktconstructies, door een 60 nanometer natuursoldaatje als een kaartenhuis omver wordt geblazen.

Binnen in onze in ijver gecreëerde mens systemen – die sinds de 3e industriële revolutie de samenleving verder hebben vormgegeven –  zijn wij het feitelijke overzicht in samenhang ook hier kwijtgeraakt. Individueel kunnen we onze deelsystemen beïnvloeden vanuit de valse impressie dat we daarmee risico’s kunnen beheersen of beperken.
Maar het is verbazend hoezeer we blind zijn voor het feit dat wij al deze – economische, sociale, geopolitieke, technologische en natuursystemen in isolatie benaderen zonder écht rekening te houden met hun onderlinge systemische connecties.

Management in netwerken leert ons hoezeer ‘interdependencies’ tussen al die elementen binnen- en tussen systemen elkaar versterken. Hoe risico’s systemen als domino stenen elkaar kunnen laten omvallen. Een tsunami van versterkende effecten.

Eén van de meest urgente en actuele paradoxen speelt binnen het deelsysteem van de sociale wetenschap: de economie. De paradox die ons hier parten speelt – en nog dit decennium tot een ‘all or nothing’ sluitstuk moet komen-  is uiteraard de paradox tussen economische groei versus ecologische balans. Tussen welvaart en welzijn. Tussen Eco en Ego.
Binnen de scope van deze problematiek kun je zo’n beetje het gros van de grote krantenkoppen en afgeleide deelproblemen van de laatste paar decennia wel vangen. Het deel van de samenleving die het meest heeft geprofiteerd van de welvaart die deze economische groei heeft gebracht, loopt inmiddels niet alleen tegen de grenzen van de aarde aan, maar ook tegen de grenzen van haar eigen voortgangsgeloof.

Tegelijkertijd betalen de zwakkere en economisch minder ontwikkelde landen – die deze westerse welvaart feitelijk mogelijk hebben gemaakt – daar als eerste de prijs voor.
Steeds grotere groepen in het noordwestelijke paradijs ervaren een soort toekomstcrisis, een vorm van stagnatie, of wellicht zoals historicus Rutger Bregman ooit stelde, een totaal gebrek aan geloof in de vooruitgang.

Wij dwepen met oud sentiment van een wereld die toen nog zo overzichtelijk leek. Vroegah, toen was geluk heel gewoon. En ergens lijkt het ook of wij niet meer de originaliteit beheersen om nog écht creatief vernieuwend te zijn. We leven in een remake, een soort circulariteit van oud genoegen, omdat we een nieuw hoofdstuk wat sowieso geschreven wordt, niet durven mee te schrijven. In de wetenschap dat we het oude niet langer kunnen meenemen als een eeuwige onbezorgde realiteit.

Er lijkt een vorm van ‘window dressing’ en apathie gaande om maar niet echt radicaal te hoeven veranderen. Ons narratief van controle over onze welvaart moet kosten wat kost behouden blijven. Maar is dit niet een onmogelijk streven ten aanzien van de realiteit die ons jaarlijks verder inhaalt?
We worden genoodzaakt om het narratief van ons mens-zijn te heroverwegen. Het moet gezegd, we proberen het wel getuige de vele bewegingen van onderaf uit de samenleving en vanuit betrokken burgers en ondernemers. Maar zeker nog onvoldoende daar waar de nu geldende macht ligt. En we weten het, we voelen het en ervaren het, maar staan machteloos tot op het punt dat we zelfs de democratie niet meer serieus nemen.

Ik besef, het rationele deel in mij is helaas niet erg hoopvol gestemd. De goed onderzochte en enigszins sussende bestseller “de meeste mensen deugen” van Rutger Bregman toont ons een aimabel mensbeeld. Het gaat ons echter niet redden van onze korte termijn aard en een systeem die te veel het EGO propageert. En dat al vanaf ieders meest prille jeugd.

De mens is intrinsiek goed, dat weet ik zeker maar de context, de druk van de groep en het systeem hebben een sterk sturende invloed op ons feitelijke gedrag.

Als we zeggen “de meeste mensen deugen” dan zeg ik: ‘zeker maar deugen ook de mensen die daadwerkelijk de macht hebben?’

Wij onderschatten de rol van het menselijke ego en het dieperliggende ID wat hieraan verbonden is. Als we zeggen “de meeste mensen deugen” dan vraag ik mij af: “maar deugen ook de mensen die daadwerkelijk de macht hebben?”
Waar wordt daadwerkelijk de koers van ons systeem bepaald? Op die vraag zie je nu de nodige boeken die zich met name herbezinnen op waar die koersbepaling moet worden belegd, gezien ‘de nieuwe realiteit post covid’.

World Economic Forum onder hogepriester Klaus Schwab wil de mensen leiden naar een ‘Great Reset’. Tegenhangers op kleinere lokale schaal, die daarin een nieuwe machtscoup zien voor de elite zonder enige vorm van democratie, pleiten voor bijvoorbeeld een Society 4.0.

De invloed van Ego

Het kan zijn, maar ook hierin zit een grote mate van idealistisch ego en gebrek aan realisme over de onvoorspelbaarheid van de krachten in ons systeem. Krachten die voor het ongetrainde oog nog vele zwarte zwanen herbergen als ook de nodige witte zwanen (Nicolas Taleb).
In dat laatste geval zijn we nog te graag welwillend blind. En die blindheid hangt samen met ons ego. De plek waar we vaak foutieve denkfouten maken vanuit een onvermogen om feiten in een goede objectieve volgorde te houden. Ze maken het lastig om verandering te bewerkstelligen: de confrontatie met de realiteit aan te gaan.

Het leven zit vol losse feiten maar we rijgen die feiten zodanig aaneen tot een aannemelijk en prettig verhaal maar laten daarin weg wat niet past of niet fijn voelt. Zeker als het dus ‘inconvenient’ is.
We maken het graag mooier dan het is en ontkennen het venijn. Ze geven je dus een bevredigend gevoel om je begrip van realiteit aan op te hangen. Belangrijker is dat ze je het gevoel geven dat je er de toekomst mee kan voorspellen.

In die zin is het dus een uitdaging om met onzekerheid en willekeur te kunnen omgaan. Neem een onzekerheid als klimaatverandering of de corona epidemie en zie wat er op social media gebeurd. Het is vooral naar ons eigen gelijk praten en te weinig actie. Ook dit is onderdeel van het domein van ons ego. Praten is makkelijker dan naar elkaar luisteren en vooral doen. Werkelijk actie ondernemen draagt bij aan verandering maar maakt dat de warme vertrouwde realiteit die we kennen, vervaagt en nieuw onbekend terrein ontgonnen wordt. Ons reptielen brein kan daar moeilijk mee omgaan. Omdat we liever in bevriezen of vluchten schieten voor het onbekende. Echter uitstel met klimaat maakt kansen voor een geleidelijke transitie steeds kleiner. Wellicht inmiddels al onmogelijk zelfs.

Macht en ego zijn veelal gericht om zichzelf minimaal in stand te houden en liefst hun grip en reikwijdte op de omgeving te vergroten. Ongeacht onze idealen, links of rechts blinderen ze ons van het feit dat er geen één gelijk is. Ook hier ademt het stagnatie.
Het touwtrekken om gelijk maakt dat we het gevoel hebben erg druk met de zaak te zijn maar feitelijk weinig voortgang te boeken. Ego werkt samen met ons dieper gelegen ID wat we vanaf geboorte hebben en onze meest primaire drijfveren bevat. Ego in combinatie met ons aangeboren ID helpt ons om te kunnen gaan met de realiteit om ons heen. Ego en superego zijn ook niet slecht. We hebben die mechanismen nodig maar ze hinderen ons ook te handelen naar uitgestelde bevrediging en de langere termijn.

Illustratief voor het in stand houden van macht vanuit ego en een vals narratief zijn de gevechten waar klimaat paleontoloog Michael Mann tegenaan loopt. Nu klimaatontkenning simpelweg niet meer verkoopbaar is, is de strategie vooral verschoven naar het tegenwerken en frustreren van transformatie inspanningen op dat vlak.  Terwijl tijd nu net is wat we helemaal niet  hebben. Het lijkt in die zin op wat je incumbants binnen de tabaksindustrie hebt zien doen om hun businessmodel te rekken.

Ego werkt collectief optreden tegen

Ego heeft ook een sterke invloed op het niet slagen van collectief optreden wat juist van zulk groot belang is in de grote opgaven die ons aanstaren. Nederig zijn is een eigenschap die we ons meer moeten aanmeten om ons ego weerstand te bieden en respect op te brengen voor onze omgeving.

Nederig zijn is een realistisch beeld hebben van zichzelf als een beperkt, onvolmaakt mens en eerlijk zijn in het uitbeelden van zichzelf tegenover anderen. Nederigheid erkent de behoefte aan anderen en reikt naar hen uit. Terwijl valse trots / ego deze behoefte ontkent en resulteert in een innerlijke leegte. Het snijdt iemand af van anderen vanwege zijn gevoel beter te zijn dan in vergelijking en mist het daarom identificatie en mededogen voor anderen. Het werkt contra productief voor collectief optreden. Hierin ligt een contradictie in wat je juist met bijvoorbeeld sociale media zou willen bereiken omdat het zo ego gedreven is.

Als je stelt dat de meeste mensen deugen heb je controle en macht als mechanisme veel minder of niet meer nodig stelt Bregman. Dat stelt een deel van ons geldende narratief in onze huidige op macht gebaseerde systemen wel ter discussie inderdaad.
Maar ik vrees dat Rutger Bregman zich in zijn onderzoek toch te veel heeft laten verleiden door de ideologie waar het de menselijke natuur betreft, omdat het de factor van het ego en macht onvoldoende weegt. In die zin ook een vals narratief om ons geweten onbewust te sussen. Niet deugdelijk gedrag vanuit enige vorm van macht is namelijk ondermijnend in een collectief en bovendien zo besmettelijk als Covid. Er is maar weinig van nodig om de keten van een collectief te breken.

Klimaatverandering dwingt ons als mens namelijk om over onze fragiele systemen heen te stappen. Over onze kunstmatige grenzen. Over onze ego’s. Omdat klimaataanpak alleen collectief werkt. Met volledige collectieve inclusiviteit. Het duldt geen spelbrekers, geen zwakke schakels, want dan breekt de keten van het collectief.

Immers Klimaat kent net als Corona géén grenzen. In die zin hebben we onze aard tijdens de vuurdoop met Covid al laten zien toch? Als het dorp in de hens dreigt te vliegen, vlucht iedereen zijn eigen hut in. Nationalisme en versnippering in aanpak en eigenbelang vierde hoogtij onder machthebbers. Ja, je zag ook waanzinnig mooie burger initiatieven.
Absoluut, meeste mensen deugen.. maar het redt ons niet.

En dat besef van onmacht frustreert…dat maakt boos…dat maakt dat teveel van ons nieuwe slechte leiders omarmen en een democratie wordt bestormt.

Bovendien wordt de goedschikse of kwaadschikse kant veelal bepaald door de context en het geldende groepssentiment. Hier zie je de vervlechting met het deelsysteem van technologie in combinatie met psychologie van groepsdenken binnen de polariserende echokamers van onze sociale media.

Tegelijkertijd is dat ego verbonden aan langlopende fictieve verhalen die wij zijn gaan geloven en omarmen en waarbinnen we onze samenlevingen en culturen hebben opgebouwd. Het verhaal onder onze systemen is iets wat we moeten veranderen.

Zinspelen op creatieve destructie

We zouden in principe met alle uitstoot per direct kunnen stoppen. Ja, het systeem stort dan in elkaar maar tegelijk dwingt het ons een nieuw narratief te omarmen. Dat is een vorm van creatieve destructie. Maar het is destructie van een ondeugdelijk systeem waarbinnen foute waarden ons morele kompas verziekt. Het kompas van harmonie met onze moeder. Onze planeet.

Want we beseffen, uitstel leidt onherroepelijk ook naar destructie maar dan van
onze soort. En dat is onomkeerbaar.
Dit in essentie is onze ‘inconvenient truth’ in de kern. Want niemand wil creatieve destructie door de chaos die er voor jaren zou ontstaan. Maar ook dit is onderdeel van onze keuzes en het leidende verhaal van welvaart uit kapitalisme wat we hebben omarmt en stiekem heimelijk aan vast houden. Echter collectief kunnen we het aan. Maar je moet samen het verhaal durven omarmen en je los te maken van je eigen lot.

Soms denk ik wel aan die science fiction van Jack Finney, the body snatchers. Ironisch gezien de problematiek waarin klimaat en natuur centraal staan nu.
Het zijn planten die van ons bezit nemen, buitenaards, maar ze strippen ons van al onze menselijke natuur en maken ons tot extreem rationele robotten. Als de keuze en inzet “overleven van de soort” zou zijn, dan had het met de slagvaardigheid dan wel goed gekomen.